تاریخ آموزش موسیقی ایران
قسمت اول
در سالهای اخیر اهمیت آموزش صحیح و انتقال درست دانش به نسل بعد مورد توجه قرار گرفته است، در حقیقت مدرسه، محلی که نسل بعد باید در آنجا رشد یابد، بیاموزد و آماده پذیرش مسئولیت های پیش رو باشد.
تمام علوم و فنون و هنرها و هر آن چیزی که می بایست به نسل بعد منتقل گردد در مدرسه تدریجا آموزش داده می شود، ولی آنچه اکنون مورد توجه بیشتری قرار گرفته نحوه و چگونگی این انتقال است، هر روز به تمام رشته ها تجربه و نکات جدیدی افزوده می گردد، و از این رو نیاز هست این مطالب ضمن دسته بندی وارد چرخه آموزش شود، تجربه نشان داده آموزش علوم اگر همراه با تجربه کافی باشد باعث درک بهتر و انتقال سریع تر خواهد بود.
اگر نگوییم هنر از پیچیده ترین علوم برای آموزش است، باید بپذیریم که پرورش نسل بعد بسیار دشوار بوده و نیازمند یک خط مشی صحیح و تجربه شده است، شیوه آموزش درست و آزمون شده، از ابتدا تا انتها برای هنرآموز و هنرجو راه گشا است، به نحوی که باعث هدر رفتن وقت هنرجو نمی گردد، باید اذعان کرد سن انسان برای آموزش هنر اهیمت ویژه ای دارد، اگر در سن مناسب آموزش صحیح صورت نپذیرد، این توانایی از دست می رود و قابل برگشت نیست.
پداکوژی علمی که برای آموزش هنر موسیقی پایه گذاری شده و به هنرآموز می آموزد چگونه مسیر را برای هنرجو هموار کند، تا او بدون کمترین دغدغه به تمرین و پیشرفت بپردازد و تمام نکته های لازم را به بهترین شکل فرا گیرد، در حقیقت هنرآموز می آموزد چگونه آموزش بدهد و برای هر هنرجو شیوه و روش منحصر به فرد او را انتخاب کند.
کتاب ” پداگوژی: علم و هنر یاددهی، یادگیری ” نوشته ی کلرمون گوتیه و موریس تاردیف با ترجمه ی خانم دکتر فریده مشایخ، برای مطالعه بیشتر توصیه میگردد.
خلاصه کتاب
” چگونه نظریه ها و کاربردهای علم و هنر یاددهی-یادگیری (پداگوژی) در غرب تکوین یافته است؟ تأثیر و پیامدهای نظریه های یاددهی-یادگیری و کاربرد آنها بر شکل گیری جوانان، بزرگسالان و مدرسان چگونه بوده است؟ برای پاسخ به این پرسشها کتاب « پداگوژی: نظریه ها و کاربردها از دوران باستان تا به امروز » به دقت و با نگاهی روشنگرانه تاریخ تکوین پداگوژی سنتی در دوران باستان تا تولد مدرسه در قرون وسطی، و آموزش انسان گرا در عصر “تجدید حیات” را، از یک سو، و پداگوژی نوین در قرن بیستم میلادی تا عصر فناوری اطلاعات و ارتباطات را، از سوی دیگر، بازنمایی می کند. این کتاب حاصل کار گروهی از صاحب نظران در علوم تربیتی و علوم اجتماعی در دانشگاه های کانادا، ایالات متحد امریکا و اروپا است که با همیاری درباره جریان های عمده و افراد تأثیرگذار در تکوین علم و هنر یاددهی-یادگیری در طول تاریخ غرب پژوهش نموده اند. مطالعه این کتاب، کلید های لازم را برای تأمل، نقد و مطالبه چرایی و چگونگی تحقق اهداف یاددهی-یادگیری در نظام های آموزشی، برنامه های درسی و به ویژه کیفیت حرفه معلمی، با زبان تخصصی مرجع، به دست می دهد “
در حال حاضر هر مدرس موسیقی با توجه به شیوه ای که از استاد خودش آموخته و استعداد ذاتی خودش اقدام به آموزش می کند و تدریجا به یک شیوه ی قابل درک برای خودش و هنرجو نائل می گردد، ولی زمان زیادی را از دست می دهد تا خود تجربه کند و گاهی باعث هدر رفت وقت و تلاش هنرجو نیز می گردد، جای این دانش درکشورمان خالیست، چیزی بیشتر در حد چند کتاب یا چند نفر دانش آموخته اروپایی است، و نیاز هست آموزش هنر موسیقی ایران به اتفاق مدرسین توانا در محیط دانشگاهی تهیه و تدوین شده و آموزش داده شود.
در این سلسله نوشته ها سعی خواهد شد سیر آموزش موسیقی ایران از خاندان هنر تا به امروز روایت شود، امیدواریم برای شما علاقه مندان مورد توجه و استفاده باشد، بدیهیست نظرات شما عزیزان در بهتر شدن این مطلب سودمند است، اکنون به بررسی اولین تلاش ها برای آموزش موسیقی ایرانی می پردازیم و ضمن ادای احترام به تمام کسانی که در این راه تمام عمر خود را صرف کرده اند به معرفی و آثارشان می پردازیم.
میرزاعبداله، میرزاحسینقلی دو نوازده دربار ناصری و پدرشان آقا علی اکبر قدیمی ترین راویان موسیقی سنتی ایران هستند، آنچه امروز از آموزش موسیقی ایران به یاد داریم از میانه قاجار ( ناصرالدین شاه ) و این خاندان است، که به خاندان هنر نیز معروف هستند، نامهای قبل از این دوره، در حد نام است و نغمه ای از ایشان ثبت یا اجرا نشده است.
صدای تار میرزاعبداله را گوش کنید.
صدای تار میرزا حسینقلی را گوش کنید
در این دوره، مجموعه ای از نغمه ها به نام ردیف گردآوری شد، این نغمه ها در 7 مجموعه بزرگ به نام دستگاه ( شور، ماهور، نوا، سهگاه، چهارگاه، همایون، راست پنجگاه ) و 5 مجموع کوچکتر به نام آواز ( ابوعطا، دشتی، افشاری، بیات ترک، اصفهان ) روایت شده اند. چند ردیف معروف روایت شده از آن دروه ردیف میزرا عبداله، ردیف میرزا حسینقلی، ردیف دوامی، ردیف طاهرزاده، ردیف حبیب سماعی، و… هستند. به نظر میرسد هر استاد شیوه آموزشی خود را ردیف منحصر به فرد خود می نامید، این روش تا چند استاد معاصر نیز ادامه داشت و متوقف شد.
علی اکبر شهنازی، ابوالحسن صبا و فرامرز پایور آخرین هنرمندانی بودند که برای آموزش موسیقی ردیف نگاری به شیوه نسل قبل را دنبال کردند ولی نسلهای بعد آموزش ردیفهای دوره قاجار، انتخابشان بود، موثر ترین شخص در این راه نورعلی برومند بود، در ادامه به تاثیر ایشان در آموزش موسیقی می پردازیم.
علی اکبر شهنازی فرزند میرزا حسینقلی است، او دو ردیف را آموزش می داد، ردیف پدرش میرزا حسینقلی برای دوره ابتدایی و ردیف دوره عالی که برای هنرجویان پیشرفته بود که تالیف و نواخته خودش بود، در این ردیف دو دستگاه راستپنجگاه و نوا وجود ندارد، او تمام دو ردیف را با تمام جزئیات آن از حفظ بود و آنها را به روش سینه به سینه آموزش می داد، او نزدیکترین هنرمند به خاندان هنر و راوی نزدیکترین ردیف موسیقی به نسل بعد از خود است.
احمد عبادی فرزند میزاعبداله ردیف پدرش را روایت نکرد، شاید اعتقادی به روایت آن نداشت، یا خودش ردیف شخصی اش را درس می داد، به هر رو برای ثبت آنچه آموزش می داد اهمیت نداد و چیزی از او جز نواخته هایش به جا نمانده است.
اشتیاق و نیاز به یک ردیف منسجم و فراگیر که همه مدرسین از آن برای آموزش استفاده کنند و هر استاد برای خودش ردیف شخصی درس ندهد در دستور کار هنرمندان آن زمان ( نورعلی برومند، علس اکبر شهنازی، ابوالحسن صبا، احمد عبادی، رکن الدین مختاری و موسی معروفی ) قرار گرفت، یکسال و نیم تلاش و برگذاری جلسه برای روند گوشه در هر دستگاه بی نتیجه ماند و به نتیجه مشترک نرسید.
از طرف دیگر موسی معرفی با پشتکاری بی نظیر در سی سال، تمام ردیف های به جا مانده را در یک کتاب مفصل گردآوری و منتشر کرد این اولین تلاش برای پایان دادن به آموزش شخصی ردیف بود، هرچند این کتاب را می توان نخستین دانشنامه موسیقی ایران دانست اما نتوانست به عنوان تنها کتاب مرجع برای تمام سازها مورد قبول همه قرار گیرد.
اسماعیل قهرمانی از بهترین شاگردان میرزاعبداله بود که تمام ردیف او را با تمام جزئیات از حفظ بود و گفته میشود هر هفته آنها را دوره میکرد، او نزدیکترین روایت را از ردیف میرزاعبداله به نورعلی برومند آموخت، شایعه ای هست که او این ردیف ها را برای برومند ضبط کرده، برومند بعد از فراگیری آنها را از بین برده، چون بر این باور بود اجرای قهرمانی از کیفیت خوبی برای ارائه برخوردار نیست، برومند آنچه از قهرمانی آموخته بود را تار ضبط و منتشر کرد، برومند نوازنده چیره دستی در مقایسه با هم دوره های خود مثل، شهنازی، وزیری، نی داوود و… نبود، بلکه از آنجایی که فردی کاریزماتیک بود و کلام با نفوذی داشت، در دانشگاه کرسی استاد موسیقی ایران را در اختیار گرفت، او اصرار داشت که ردیف میرزا عبداله معتبرترین ردیف موسیقی ایران است و برای درک این موسیقی باید این ردیف را آموخت، اگر اندک بارقه ای برای خلق ردیف توسط هنرمندان وجود داشت، اصرار او در این مورد مسیر آموزش موسیقی ایرانی از خلق ردیف را به کلی از بین برد و هر استاد به آموزش ردیف میرزاعبداله بسنده میکند.
صبا از خوش ذوق ترین هنرمندان موسیقی ایران است، آثار او همگی از ملودی روان و زیبایی برخوردار است، هر ایرانی نغمه ای از آثار رو را به یاد دارد و میتواند زمزمه کند. صبا ردیف را با شعر توامان آموزش می داد، و در دوره های آموزشی او همه گوشه ها دارای اشعار هستند، آثار صبا به همت شاگردانش گردآوری، تدوین و منتشر شد.
تالیف های صبا
- سه دوره برای ویلن ، ردیف ابوالحسن صبا، به کوشش لطف اله مفخم پایان 1323-1325
- چهار دوره ردیف برای سنتور، ردیف ابوالحسن صبا، به کوشش ، فرامزر پایور، هوشنگ امیری، ابراهیم بوذری، محمد بهارلو، داریوش صفوت. 1328
- یک دوره آموزش سه تار، به کوشش داریوش صفوت و محمد بهارلو 1369
- ردیف دوره عالی ، به کوشش رحمت الع بدیعی 1375
فرامرز پایور یکی از پرکار ترین هنرمندان موسیقی ایران است، آثار آموزشی نیاز هنرجویان و هنرآموزان را تا حد زیادی برآورده میکند، آثار پایور بسیار فراگیر و منسجم منتشر شده است، مجموعه ای از ردیف و قطعات ضربی که از ابتدا تا دوره های پیشرفته را شامل می شود. او شاگرد صبا بود، و در انتشار آثار صبا نقش موثری داشت، پایور همچنین تسلط کافی به خط نت و تئوری موسیقی داشت در نتیجه تمام آثار خود را با نظارت و وسواس خودش منتشر کرد. پایور درگیر هیچ حاشیه ای نبود و فقط به هنر موسیقی و اعتلا آن می اندیشید و در این راه از هیچ کوششی کوتاهی نکرد، آثار به جا مانده از او گویای تلاش بی وقفه اوست.
تالیف ها:
- دستور سنتور، دی ۱۳۴۰
- سی قطعه چهارمضراب برای سنتور، اردیبهشت ۱۳۵۱
- هشت آهنگ برای سنتور، فروردین ۱۳۵۷
- پرنیان (دونوازی برای تار و سنتور)، مهر ۱۳۵۸
- گفتگو (دو نوازی برای ویلن و سنتور)، بهمن ۱۳۵۸
- چپ‌کوک) برای سنتور، مهر ۱۳۵۹(
- مجموعهپیش‌درآمد و رنگ (برای سنتور)، مهر ۱۳۵۹
- مجموعه پیش‌درآمد و رنگ (برای ویلن)، مهر ۱۳۶۱
- قطعات موسیقی مجلسی، مهر ۱۳۶۱
- فانوس، مهر ۱۳۶۱
- تئوری موسیقی، اردیبهشت ۱۳۶۲
- رِنگ شهرآشوب، خرداد ۱۳۶۳
- دوره ابتدایی، شهریور ۱۳۶۷
- رهگذر، دونوازی برای سنتور وفلوت) شهریور ۱۳۶۸)
- آموزش ابتدایی تار، شهریور ۱۳۷۳
- ردیف آوازی و تصانیف قدیمی به روایت استاد عبدالله دوامی، شهریور ۱۳۷۵
- ویرایش مجدد دوره‌های سنتور ردیف استاد ابوالحسن صبا
- فالگوش (هفت قطعه برای سنتور)، ۱۳۷۹
- چهل قطعه برای سنتور (پیش‌درآمد، رنگ، چهارمضراب از استادان قدیم ایران) گردآوری و تنظیم فرامرز پایور و تدوین شده توسط مینا افتاده، ۱۳۸۳
- ردیف استاد ابوالحسن صبا برای سنتورچپ کوک، به کوشش فرامرز پایور، (انتقال به چپ کوک و ویرایش توسط مینا افتاده)، ۱۳۹۰، (نسخه اولیه این کتاب در اردیبهشت ۱۳۵۹ توسط خانم افتاده و زیر نظر استاد پایور آماده شده‌است.
تهیه و تدوین
فروردین 1402
یمین غفاری
